Kwestię zachowku reguluje prawo spadkowe, które porządkuje i ustala sposób przejścia praw i obowiązków majątkowych po śmierci ich właściciela. Co ciekawe, wypłata zachowku może dotyczyć również darowizn zapisanych jeszcze za życia. Nierzadko zdarza się, że osoba uprawniona zgłasza się po należną rekompensatę kilka lat po śmierci spadkodawcy, sprawiając, że rodzina musi sięgać po pożyczki lub kredyty, aby spłacić wysoką należność.

Przeczytaj: Podatek od darowizny w 2021 roku. Ile wynosi?

Czym jest zachowek?

Zachowek chroni interesy osób najbliższych spadkodawcy, którzy zgodnie z ustawą byliby powołani do spadku. Może być również nazywany majątkiem, który przysługuje osobom najbliższym po śmierci spadkodawcy, lub też za jego życia. W potocznym rozumieniu bardzo często zachowek uważany jest po prostu za kwotę pieniędzy, którą najbliżsi mogą żądać od osób uprawnionych do jego wypłaty.

Definicja zachowku brzmi nieco skomplikowanie, jednak w praktyce jest to pewnego rodzaju substytut spadku, który należałby się osobom w przypadku dziedziczenia ustawowego, czyli bez sporządzonego testamentu. Zachowek ma zastosowanie wtedy, gdy spadkodawca podczas wyrażania swojej ostatniej woli, pomija pewne osoby i powierza cały swój majątek tylko jednemu członkowi rodziny czy najlepszemu przyjacielowi.

Zachowek może być wypłacony również za życia spadkodawcy. Taka sytuacja najczęściej ma miejsce w przypadku mieszkania zapisanego w testamencie. Zachowek powinna wtedy wypłacić osoba, która została obdarowana przez spadkobiorcę. W różnych przypadkach zachowki będą więc wypłacane przez: spadkobiercę, obdarowanych lub też przez zapisobierców windykacyjnych.

Zachowek stwarza wiele problemów, o których spadkodawca mógłby nawet nie pomyśleć. Jednym z przykładów jest testament wzajemny. Zachowek w takiej sytuacji również obowiązuje, pomimo tego, że testament wzajemny wyklucza spadkobierców ustawowych. Aby jednak najbliższe osoby np. dzieci czy rodzice zmarłego, nie mieli prawa do zachowku, należy ich najpierw wydziedziczyć lub też zawrzeć z nimi umowę o zrzeczeniu się prawa do zachowku.

Komu należy się zachowek?

Zasady zachowku i jego udzielania reguluje art. 991 kodeksu cywilnego, z którego wynika, że osobami uprawnionymi są:

  • małżonek spadkodawcy,
  • rodzice spadkodawcy,
  • zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki itd.).

Zachowek po rodzicach nie przysługuje jednak osobom, które zostały wydziedziczone. Nieco inaczej wygląda sprawa w przypadku chęci otrzymania zachowku po dziadkach. Wnuk nie może żądać zapłaty zachowku w przypadku gdy żyje jego rodzic.

Testament a zachowek dla rodzeństwa. Odrębną kwestią jest relacja braci i sióstr. W przypadku gdy zmarły brat lub siostra nie mieli dzieci oraz małżonków a cały swój majątek zapisali osobie obcej, lub z tzw. dalszej rodziny, to mimo wszystko rodzeństwo nie ma prawa domagać się wypłaty zachowku. Prawo jasno mówi o tym, że należy się on zstępnym, rodzicom i małżonkowi. 

Komu nie należy się zachowek?

Wiele osób, które nie otrzymały spadku, upatruje swoją szansę na zwiększenie majątku, starając się o zachowek. Czy jednak można przegrać sprawę o zachowek? Okazuje się, że tak, ponieważ lista osób, którym nie należy się rekompensata, jest bardzo długa. Wśród nich znajduje się wcześniej wspomniane rodzeństwo, ale również teściowie, zięciowie czy synowe.

Do grupy osób, którym nie należy się zachowek, należą również ci, którzy znaleźli się w testamencie, ale odrzucili spadek. Zachowek dotyczy jedynie osób, co do których ma zastosowanie dziedziczenie ustawowe, a to ustaje z chwilą odrzucenia spadku.

Kiedy można ubiegać się o zachowek?

Zachowek przysługuje wtedy, gdy członek najbliższej rodziny zmarłego (czyli małżonek, rodzic lub zstępny) nie został powołany do spadku oraz w przypadku darowizny. Jak wygląda kwestia: przepisanie majątku za życia a zachowek? W zależności od sytuacji osobą zobowiązaną do zapłaty zachowku najprawdopodobniej będzie sam obdarowany.

Czy można otrzymać zachowek po 20 latach od darowizny? Pamiętajmy o tym, że ubiegając się o pieniężną rekompensatę, musimy wziąć pod uwagę czas, który upływa między darowizną a otwarciem spadku. Jeśli darowizna została dokonana na co najmniej 10 lat przed otwarciem spadku, to nie uwzględnia się jej podczas ustalania wysokości zachowku, a dodatkowo osoba obdarowana nie ponosi odpowiedzialności za takie roszczenie.

Zasada ta dotyczy jednak tylko osób, które nie są spadkobiercami spadkodawcy. W przypadku gdy np. ojciec przepisze w darowiźnie dom jednemu z synów na 15 czy 20 lat przed śmiercią, jednocześnie nie pozostawiając nic po sobie w spadku, to drugi z synów może żądać od swojego brata zachowku nawet po 30 latach od darowizny.

Czy zachowek ulega przedawnieniu?

Kolejną kwestią jest to, ile lat po śmierci można ubiegać się o zachowek? Zgodnie z art. 1007 KC, w momencie, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, a zdążył już rozporządzić całym swoim majątkiem, stosując darowizny, to roszczenie o zachowek przedawnia się w ciągu 5 lat od śmierci spadkodawcy.

Ta sama kwestia dotyczy zachowku po rodzicach. Do ilu lat można się ubiegać o rekompensatę? Ogólnie rzecz biorąc do 5 lat, jednak warto pamiętać o tym, że przedawnienie wcale nie oznacza, że poszkodowany nie może wnieść do sądu wniosku o zapłatę zachowku, tylko że osoba pozwana ma prawo uchylić się od obowiązku zapłaty, podnosząc jednocześnie zarzut o przedawnieniu zachowku.

Czy wiesz: Jak wygląda spłata pożyczki po śmierci pożyczkobiorcy?

Ile wynosi zachowek od testamentu?

Ogólna zasada mówi o tym, że zachowek wynosi połowę tego, co poszkodowany mógłby dostać, co przypadłoby mu w dziedziczeniu ustawowym. Jeśli jednak uprawiony do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy to ⅔ wartości udziału spadkowego.

Jak obliczyć zachowek? Oto przykłady.

  1. Ojciec (wdowiec) zapisał majątek w testamencie swojej córce. W jego skład wchodzi jedynie nieruchomość o wartości 600 tys. złotych, ponieważ zgromadzone środki pieniężne zostały już spożytkowane na leczenie ojca oraz pogrzeb. Mężczyzna miał jednak jeszcze syna, który w testamencie nic nie otrzymał. Syn ten jednak nie został też wydziedziczony. Gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, wtedy syn otrzymałby połowę domu o wartości 300 tys. złotych. W tej sytuacji jednak przysługuje mu zachowek w wysokości 150 tys. złotych, który musi wypłacić mu siostra. 
  2. Po śmierci kobiety zostaje otwarty testament, w którym przekazuje ona cały swój majątek mężowi. W testamencie nie wspomniała jednak o małoletniej córce, która ma 16 lat i nie została wydziedziczona. Przez lata relacje ojca z córką układają się poprawnie do czasu, gdy wdowiec ponownie się żeni i zrywa z córką kontakty. Córka w wieku 21 lat (4 lata i 9 miesięcy po śmierci matki) pozywa ojca o zachowek. Wyrok zostaje wydany 2 lata później jednak w dalszym ciągu przysługuje jej ⅔ części udziału spadkowego, ponieważ w chwili śmierci powódka była nieletnia.

W takim razie ile procent wynosi zachowek po rodzicach? Zwykle jest to 50% wartości spadku, która przysługiwałaby spadkobiercy, gdyby nie istniał testament. W przypadku gdy spadkobiercą jest osoba niepełnoletnia lub trwale niezdolna do pracy jest to ⅔ wartości, czyli ok. 67%.

Jak obliczyć wysokość należnego zachowku?

Wysokość zachowku nie jest równa udziałowi, który przysługiwałby spadkobiercy w przypadku dziedziczenia ustawowego. W tym przypadku obowiązuje wspomniana już zasada ½ lub ⅔. Warto jednak pamiętać o tym, że do obliczenia wysokości zachowku należy wziąć pod uwagę cały substrat spadku, w tym darowizny czy zapisy windykacyjne.

Zachowek a darowizna

Wiesz już, że darowizna i zachowek się nie wykluczają, ponieważ dokonanie darowizny za życia nie zwalnia z konieczności opłacenia zachowku. Wyjątek może stanowić sytuacja, w której dane dobro materialne (najczęściej nieruchomość) została przekazana w formie aktu notarialnego, darowizny. Zachowek w takiej sytuacji nie musi się należeć pod warunkiem, że osoba uprawniona do jego otrzymania zrzeknie się go w umowie notarialnej. To postanowienie obejmuje też potomków spadkobiercy.

Przeczytaj też: Taksa notarialna – co to jest i ile wynosi?

Jak ubiegać się o wypłatę zachowku?

Jeśli chcesz otrzymać rekompensatę, powinieneś wszcząć postępowanie sądowe, czyli złożyć pozew o zachowek. Wzór takiego dokumentu znajdziesz w internecie. Następnie należy uiścić stosowną opłatę sądową, która wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Oprócz tego warto zebrać dodatkowe dokumenty, które potwierdzą, że jesteś osobą uprawnioną. Będą to: akt stanu cywilnego, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku oraz akt poświadczenia dziedziczenia.

Czy można uniknąć wypłaty zachowku?

Wielokrotnie wspominaliśmy o tym, że istnieje kilka sytuacji, w których wypłata zachowku nie będzie wymagana. Jedną z nich jest przedawnienie czy zrzeczenie się prawa do rekompensaty. Inną sytuacją jest wydziedziczenie. Zachowek w takim przypadku również się nie należy.